“超级大脑”基本构成无区别 普通人也能练就
Жарым ?тк?рг?чт?р – электр ?тк?р??с? металлдыкынан (106–104 Ом–1см–1) аз жана диэлектриктен (10–8 – 10–12Ом-1см–1) чо? болгон заттар. Металлдан айырмаланып, температура к?т?р?лг?нд? электр ?тк?рг?чт?г? жогорулайт, тескерисинче, т?м?нк? температурада азаят. Электр ?тк?рг?чт?г?н? температурадан башка жарык, электр талаасы, б?л?кч?л?рд?н агым ылдамдыгы жана башка таасир этет. Жарым ?тк?рг?чт?р кристалл, аморфтук жана суюк заттардан туруп, аларга Ge, Si жана башка кирет. Электрондор жана к??д?йч?л?р заряд алып ж?р??ч? болуп эсептелет. Идеалдуу кристаллда алар т?г?йл?ш ж?р?п, концентрациясы бирдей болот. Ал эми реалдуу кристаллда электрондор менен к??д?йч?л?рд?н концентрациясынын те? салмактуулугу бузулушу м?мк?н, бул учурда ?тк?р?мд??л?к алып ж?рг?чт?н бир гана тиби (электрон же к??д?йч?) менен ишке ашырылат. Эгер кристаллдын кандайдыр бир зонасы электронго толуп, ал эми экинчиси таптакыр бош жана чо? тоскоол ке?дигине ээ болсо анда ал диэлектрик болот. Температура Т=0 болгондо чала толгон зоналары жок жана тоскоол зонасы диэлектриктикинен кууш кристаллдар жарым ?тк?рг?ч деп аталат. Жарым ?тк?рг?ч таза (элементардык) жана аралашмалуу болуп экиге б?л?н?ш?т. Таза жарым ?тк?рг?чд? т?з??ч? 12 элементтин ар бири монокристаллдарды т?з?ш?т. Алар Менделеевдин таблицасынын III тобунан Бор (5В); IV топтон: 6С, 14Si, 32Ge, 50Sn; V топтон 15Р, 32As, 51Sb; VI топтон 16S, 34Se, 53Tl; VII топтон 53J. Аралашма жарым ?тк?рг?чг? жогоруда каралган жарым ?тк?рг?чд?н аралашмалары, алардын жарым ?тк?рг?чк? кирбеген элементтер менен болгон аралашмалары, ошондой эле органикалык заттардын аралашмаларын да камтыган ?т? к?п т?рл?р? кирет. Негизинен 2 типтеги аралашма жарым ?тк?рг?ч кездешет. Эгерде таза жарым ?тк?рг?чг? валентт??л?г? жогору болгон элементтер (донорлор) кошулса, анда n тибиндеги Жарым ?тк?рг?чд? алабыз. Жарым ?тк?рг?чт?? материалга (мисалы, кремний, германий монокристаллдары жана башка) кошунду атомдордон бир аз кошуп, ?тк?р?мд??л?кт? жогорулатууга болот. Бул учурда к??д?йч?г? караганда электрондору к?п n тибиндеги же электронго караганда к??д?йч?с? к?п р тибиндеги жарым ?тк?рг?ч пайда болот. Качан гана n жана р тибиндеги материалдар биригип, р–n ?тк??л? т?з?лг?нд? электр тосмосу пайда болуп, токту бир багытка жакшы, ал эми экинчи багытка начар ?тк?р?т. Жарым ?тк?рг?ч электр, радио, жарык жана жылуулук техникасында, автоматикада, прибор курууда жана башка техникалык тармактарда ке?ири колдонулат.
Колдонулган адабияттар
[т?з?т?? | булагын т?з?т??]- “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов ?. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 2025-08-076-1